Pan 2020

Pan, een toongedicht voor piano
Opus 43, van Vítězslav Novák

​


150 jaar Novák
Het jaar 2020 is, behalve Beethoven’s 250 ste — ook het 150ste geboorte jaar van Novák; Hij zal bij velen niet bekend zijn, gezien de geringe aandacht voor zijn muziek in Nederland. Maar dat is toch eigenaardig aangezien hij in zijn tijd een zeer toonaangevend figuur op het Praagse muzikale toneel was. Op initiatief van pianist Tobias Borsboom, zal gedurende 2020 op verschillende locaties in Nederland de ‘Pan’ van Novák uitgevoerd worden.

Novák werd geboren in 1870 in Kamenice nad Lipou, een klein dorpje met een eeuwenoude lindeboom, en groeide op in een gezin waarin Novák zich gedwongen moest onderwerpen aan het beoefenen van het pianospel. Pianovirtuoos worden wilde hij niet, en aanvankelijk kreeg Viktor/Vítězslav zelfs een hekel aan muziek. Desondanks reisde hij naar Praag en werd compositieleerling van Dvorák. Al snel werd hij - samen met Josef Suk - bestempeld als de hoop van de Tsjechische muziek. Het Praagse muziekleven was toen in de ban van het nationalisme en erg naar binnen gekeerd. Nováks muziek is soms politiek geëngageerd. Zijn Sonata Eroica voor piano bijvoorbeeld gaat over de onderdrukking van het Tsjechische volk. Net als Bartók verzamelde en documenteerde Novák Boheemse en Moravische volksmuziek en integreerde elementen hiervan in zijn werk.
​Het nationalisme werkte enigzins stigmatiserend voor Novák, die ook last had van chronische depressiviteit. De inspiratie ging weer vloeien toen Novák zich inliet met de muziek van componisten als Richard Strauss en Claude Debussy. Net als Strauss bleef Novák schrijven in een laat-romantisch idioom maar ook modernistische stromingen als het impressionisme en symbolisme speelden een grote rol in zijn werk. Pan, op. 43 schreef Novák in 1910 op zijn hoogtepunt als componist, in een tijd waarin hij zijn meest grote en belangrijke werken schreef. Hij was toen tevens als docent aan het Praagse conservatorium verbonden en leidde vele componisten op. Hij werd beschouwd als de belangrijkste Tsjechische componist, voordat Janácek definitief het publiek veroverde met zijn opera's. Maar dat zou nog wel tot 1916 duren.

Pan
Het toongedicht ‘Pan’, op. 43, geschreven in 1910, is een werk van grootse proporties, een meer dan vijftig minuten durende evocatie van de mythische bosgod Pan, in vijf delen: Proloog, Bergen, Zee, Bos en Vrouw. Pan leidt ons als een gids door zijn rijk, en laat ons horen hoe is het om daarin op te gaan. Met zijn half menselijk en half dierlijke uiterlijk vertegenwoordigt hij zowel de menselijke drijfveren als de sublieme harmonie van de natuur. Natuurkrachten worden muzikaal opgeroepen, van overweldigend en majesteitelijk, naar subtiel en sensueel, tot serene rust; een meesterwerk van neo-romantische aard en modernistische harmonieën. Alles in grote thematische eenheid, zoals ook het woord ‘pan’ beduidt. 

Maryleen Schiltkamp
Tobias Borsboom is voor deze concerten in samenwerking met de kunstenares Maryleen Schiltkamp die dit pianowerk vanuit haar discipline op geheel eigen wijze interpreteert. Schiltkamp, die vele jaren in Praag heeft gewoond en gewerkt, heeft bij de vijf delen van Pan olieverf schilderijen gemaakt. Zij componeert haar schilderijen op een unieke manier, namelijk de structuur van de muziekcompositie volgend. Deze ‘Pan’ schilderijen zullen worden tentoongesteld. Voor het concert in De Haagse Kunstkring zal zij ook live gelijktijdig met de muziek schilderen als performance art, waarbij het kunstwerk voor de ogen van het publiek zal ontstaan.

"Borsboom speelde dit intrigerende werk overtuigend en dynamisch, met aandacht voor elk detail."
Recensie in de Provinciale Zeeuwse Courant, door Jeanette Vergouwen